Jamoatchilik bilan aloqalar (PR)

 Har qanday fikr huquqiy vanazariy asosiga ega bo`lsa, uijtimoiy voqelikka aylanishi vajamiyatda salmoqli o`rin tutishimumkin. Aytaylik, turlitashkilotlarning o`z jamoatchiligibilan aloqalariga e`tibor bering.Avvalo, tashkilot o`z faoliyatiga oidaxborotlarni yetarli darajadatarqatib boryaptimi? Zero, hozirgikunda respublika miqyosidafaoliyat ko`rsatayotgan dearli harbir davlat yo nodavlat tashkilotio`zining nashriga, internettizimida veb-saytiga, kitobnashriyotiga, hatto maxsusteleko`rsatuv varadioeshittirishlariga ega! Demak,har kuni istalgancha axborottarqatish imkoniyati mavjuddir.Ayni paytda ana shu OAV orqaliular jamoatchilikning fikrlariniham o`rganib borishlari mumkin.Endi asosiy gap – tashkilot vajamoatchilik o`rtasidagi aloqalarninazariy jihatdan ham o`rganganholda uning chinakam amaliyotigaerishishdir. Buni biz dunyoviyfanlardan biri bo`lgan – «RublicRelations» (inglizcha «Pablikrileyshnz»ning qisqartma nomi –PR, piar) deb ataladi. O`zbekchama`nosini «jamoatchilik bilanaloqalar», «ommaviy aloqalar»deyish mumkin.PR nazariyasiga ko`ra, fikr birtarafdangina aytilsa, u mohiyatan– biryoqlama targ`ibot bo`libqoladi. O`sha targ`ibot jamiyatuchun qanchalik muhimligini vauni odamlar qanday qabulqilayotganini o`rganib borishmaqsadga muvofiqdir.Jamoatchilik qiziqish va e`tiborbilan qabul qiladigantarg`ibotning samarasi shungayarasha bo`ladi. Bu bugunninggapi emas. Ko`hna zaminimizdaazal-azaldan fikrlar xilma-xilligigae`tibor bilan qaralgan. Ko`pdanko`p fikr chiqadi, degan naql bejizaytilmagan. Maslahatli to`ytarqamas, yetti o`lchab bir kes,otalar so`zi – aqlning ko`zi, singarimaqollar zamirida fikrlashmoq,maslahatlashmoq kabi ma`nolarmujassam. Ona sayyoramizyagona axborot makoniga aylanibqolgan hozirgi davrda axborotolish va tarqatish, shu bilan birqatorda ikki taraflama bahs, fikralmashishni zamonaviy PRsiztasavvur etish qiyin.PR ta`limotiga ko`ra, fikrlar xilma-xilligi tafakkur maydonini bahs-munozaralar bilan boyitadi.Oqilona so`zlar odilonaxulosalarga zamin yaratadi. Bumuhim masalaga yurtimizmustaqillikka erishganidan so`ngalohida e`tibor bilan qaralmoqda.Jamoatchilik bilan aloqalarmasalasi amaliyotda o`ziga xosvoqelikka aylanayotgan. Buboradagi ilmiy tadqiqotlar ko`lamiham kengayib borayotir. Dunyoviyfan hisoblanmish PR o`ziga xostafakkur maydoni ekanini harjabhada isbotlamoqda.Тaraqqiyparvar mamlakatlarda uqanday o`rin tutsa, bizda hamshunday salohiyatga egabo`layotir. Nafaqat mafkura, balkibiznes, marketing, iqtisodiyot,falsafa va hokazo sohalarda hamu o`ziga xos tarzda namoyonbo`layotir. Buni turli oliy o`quvyurtlarida o`tilayotgan PR fanimisolida ham ko`rishimiz mumkin.Хo`sh, bu fanning ahamiyatinimalardan iborat? Ilm bo`stonidau qachon paydo bo`lgan?Modomiki, ilg`or davlatlarrivojlanishida shunchalik muhimo`rin tutgan ekan, nechun bizgaendi yetib kelmoqda? Ilm-fantaraqqiyotida «cho`qqiga chiqdik»degan sobiq sho`ro zamonidanega biz PRning hatto nominiham eshitmagandik? Qolaversa,bu fan jamoatchilikning turliqatlamlariga nimalar berishimumkin? Avvalo kechagi«o`tmishda bu fandan bexabarqolganimiz» haqida.Sobiq sho`ro tuzumi, mafkurasi«jamoatchilik bilan aloqalar»degan gapni «hazm» qila olmasdi.Negaki, jamoatchilik bilan aloqadamantiqan har qanday fikr ikkitomonlama aytilishi va ayni vaqtda– tinglanishi shart! Kommunistikpartiya hukmronligi davrida esauning «daho»lari aytgani aytgan,degani degan edi. Kim unimuhokama qilishga, qarshi fikrbildirishga urinsa, «xalqdushmani» degan tavqi la`natgaduchor bo`lishi, mavh etilishi hechgap emasdi… Hatto, xalq taqdirigadaxldor ulkan siyosiy masala –saylov «jilovi» ham kimlarningdirqo`lida bo`lardi. Хalq go`yoqo`g`irchoqdek nomiga«saylardi». Bunday ko`r-ko`ronanohaqlik haqida fikr yuritish, buhaqda matbuotga yozish aslomumkin emasligini odamlar«ongli ravishda» tushunardilar.Umuman, «jamoa bo`libyashash»ni – turmush tarzi deyatalqin qilingan jamiyatdajamoatchilik fikri bilanhisoblashishga deyarli o`rin yo`qedi.O`sha davrda jamoatchilik bilanaloqalar o`rnatilgan taqdirda nehodisa yuz berardi? Hukmronmafkuraning biryoqlama «ta`limi»chippakka chiqardi. Тafakkurlikishilar har bir fanga ko`r-ko`ronakiritilgan mantiqsiz gaplarganisbatan muxtasar fikrinibildirardilar. Aytaylik, mafkurasohasida: «Хudoni yo`q, deb, ungashak keltirmanglar!» deya e`tirozbildirilar edi! Тarix sohasida:«Тurkiston hech kimga ixtiyoriyravishda qo`shilmagan, u kuchbilan bosib olingan…» deyilardi.Geografiya sohasida: «AmerikaniBeruniy kashf etgan!» deb tanolinardi. Astronomiya sohasidaMirzo Ulug`bekning kashfiyotlarifan sifatida o`tilardi. XX-asr o`zbekadabiyotining betakror durdonasibo`lgan «O`tkan kunlar» romaninio`qish ta`qiqlanishiga yo`lqo`yilmasdi.Siyosat sohasidagi bahstalabmasalalar haqiqiy yechiminitopardi! Iqtisodiyot masalasidaxususiy mulk qonuniy muhofazaqilinib, ishlab chiqarishning ilg`orusullari joriy etilardi! Хullas, umumishi – jamoatchilik fikrigatayangan holda hal etilardi!Jamoatchilik bilan aloqalar yo`lgaqo`yilgan taqdirda o`zlari birchetga «surilib» qolishidanxavotirga tushgan kompartiyakorchalonlari bu fanni hattoki ilmdargohlariga yo`latmadi. PRga oidkitoblar «ittifoq» hududiga kiribkelishiga yo`l qo`yilmadi…O`zbekiston davlat jahon tillariuniversiteti xalqaro jurnalistikafakulteti professori FayzullaMo`minovning «Ijod dunyosi»nashriyoti tomonidan 2004 yildachop etilgan «Pablik rileyshnz:istoriya i teoriya» kitobidata`kidlaganidek: «sobiq SSSRdavrida genetika va kibernetikagayillar mobaynida yolg`on ilm debta`rif berib kelindi». Shunchalikilmiy asosi mustahkam fanlargaki«yolg`on» deguvchilardan PRganisbatan adolatli fikr kutishga yo`lbo`lsin edi…Aslida sobiq komfirqakorchalonlari bu fanningmohiyatini yaxshi tushunganlar vao`zlarining manfaatlari yo`lidafoydalanganlar. «Qora piar»ko`pincha ularning qoraniyatlariga xizmat qilgani hambugun sir emas… Sobiq «ittifoq»barham topgach, bu dunyoviy fanbamisoli taraqqiyot mezonisifatida qanot qoqib keldi.Rossiyada ham, O`zbekistondaham bu fanga oid o`nlabadabiyotlar katta qiziqish bilankutib olindi. Muhimi bu fanamaliyoti tezorada jiddiy voqelikkaaylandi! Jamoatchilik bilanaloqalar bugun deyarli barchasohalarda taraqqiyot omilibo`layotgani sir emas! Bugunyurtimizda biror soha yo`qki,unga mutasaddi rahbarlar avvalojamoatchilik bilan aloqalaro`rnatmagan bo`lsa!..Endi bu fan tarixi va ta`rifigaqisqacha to`xtalamiz.PR amaliyotining asoschilaridanbiri jurnalist Ayvi Ledbetter Li edi.U 1898 yilda AQShdagi Pristonuniversitetini tugatgach, Nyu-Yorkdagi «World» gazetasidaishlay boshladi. Uni oddiyreportyorlikning tor ko`chalariqoniqtirmasdi. Shul bois busohaning boshqa qirralariniqidirib ko`rdi. 1904 yili AQShprezidenti saylovi davridademokratlar partiyasining milliyqo`mitasiga matbuot-byurosixodimi bo`lib o`tgan Ayvi Lihamkasbi Jorj Parker bilan birgao`z maqsadlarini amalgaoshirdilar. Ular «Parker va Li»firmasini tashkil etishdi. 1906yilda esa Ayvi Li «Тamoyillardeklaratsiyasi» deb nomlanganasarini nashrdan chiqarishgamuvaffaq bo`ldi.«Тamoyillar deklaratsiyasi» butunmillat uchun yuqori davlatorganlari va hokimiyatni hamhisobga olib, amerikacha ochiqjamiyat shakllanishi yo`lida asosiydasturiy hujjatlardan biri bo`libqoldi. Ayvi Li harakati XX-asrningo`ninchi yillaridagi aldoqchi vatalonchi mansabdorlarningsirlarini fosh qiluvchi yozuvchi vajurnalistlar harakatiga hamohangkeldi!«Public Relations» (Ijtimoiyaloqalar) so`zi birinchi martaAQShning uchinchi prezidentiTomas Jefferson tomonidan 1807yili ishlatilgan. Shundan so`ng AyviLining «Тamoyillar deklaratsiyasi»e`lon qilingungacha o`tgan vaqt(qariyb bir asr!) oralig`ida ham PRelementlari bo`lgan. Lekin uboshqa turdosh sohalar zamiridakurtak otardi. Vaqt o`tishi bilanalohida soha sifatida maxsuschizgilari ko`zga tashlandi.1809 yili Britaniya qirolligi ijtimoiyaloqalar va jamoatchilik fikriningo`sib borayotgan rolini hisobgaolib o`z xodimlari shtatigamatbuot kotibi lavozimlarinikiritdi. XIX-asrning o`ttizinchiyillarida matbuot kotibi lavozimiAQShda ham keng tarqaldi.PR – fan sifatida maydongachiqishida hamda ilmiyasoslanishida AQShlik olim EdvardBernayzning xizmatlari alohidae`tiborga molik. U 1919 yili Nyu-Yorkda xususiy «piar-byuro»siniochadi. Uning faoliyati mobaynidajamoatchilik bilan aloqalarningsamarasini ko`radi! Nihoyat,«Jamoatchilikning billurfikrlari» («Kristallizatsiyaobщestvennogo mneniya»)kitobini 1923 yilda chop ettiradi.Bu kitob PR fanining birinchinazariy poydevori edi! O`shayiliyoq Nyu-York universitetida«Pablik rileyshnz» kafedrasi hamtashkil etildi.A.Chumikovning «Pablik Rileyshnzsvyazi s obщestvennostyu»asarida bayon etilishicha, EdvardBernayz o`z faoliyatini shundayta`riflagan: «1919 yilda dastlabkiofisimni ochganimda «jamoaviyaxborot», «press-agent», «pablikmenejer» atamalaridan vozkechib, «Pablik Rileyshnzmaslahatchisi»ni tayinladim. Umijozlarning fikrini tinglab,jamoatchilik bilan aloqalarniravnaq toptirishga xizmat qilaboshladi».Shu tariqa bu fan nazariyotchilaritarixiy vazifalarini bajarishgakirishdilar. AQSh, Angliya singaridunyoning ilg`or mamlakatlaridao`tgan asrning birinchichoragidan buyon PR fani o`quvyurtlarida o`rganilmoqda.Nazariyotchilar tomonidan PRningturli qirralari kashf etilmoqda.Ayrim olimlar: «Pablik rileyshnz –tashkilot va jamoatchiliko`rtasidagi o`zaro hurmatgaasoslangan munosabat» debta`riflashsa, boshqanazariyotchilarning fikricha u:«shaxslar, tashkilot va bir guruhkishilarning o`zaro hurmatgaasoslangan munosabatlarinio`rnatish, axborot almashinuvi vajamoatchilik munosabatinibaholashga tayanadi». Anashunday fikrlar xilma-xilliginingo`ziyoq bu yangi fanning qamrovinaqadar kengligidan dalolatberadi.Mashhur ingliz olimi Sem Blekta`riflashicha: «Pablik Rileyshnz –aniq, haqqoniy axborotlargaasoslangan, o`zaro bir-birinitushunish to`g`risidagi fan vasan`atdir».PRning xalqaro miqyosdagi o`rnialohida. Binobarin, xalqaro piartashkilotlari faoliyati jahon afkorommasining e`tiborini o`ziga jalbetmoqda. Хalqaro pablik rileyshnzassotsiatsiyasi (ХPRA), Хalqarobiznes kommunikatsiyalarassotsiatsiyasi (ХBMA), Pablikrileyshnz Yevropakonfederatsiyasi (PREK), Хalqaropablik rileyshnz tashkiloti (ХPRТ)shular jumlasidandir. 1974 yiliYePRA – Yevropa pablik rileyshnzassotsiatsiyasi BMТ tarkibidagiiqtisodiy va ijtimoiy kengashmaslahatchi organi sifatida qaydqilingan. Хo`sh, PRning maqsad vavazifalari nimalardan iborat?Yuqorida nomi qayd etilgankitobida Fayzulla Mo`minov busavolga aniq va lo`nda javoblaryozgan. Ya`ni, PRning birinchigaldagi maqsadi – jamoatchilikbilan aloqalarni yo`lga qo`yishbo`lsa, bosh vazifasi – axborotyordamida omma fikriniboshqarishdir. U davlat va jamiyattashkilotlari, ishlab chiqaruvchilarva iste`molchilar o`rtasida aloqao`rnatadi. Bu aloqa – fikralmashish, axborot olish vatarqatish, munosabatlarnimustahkamlash bilan izohlanadi.Har bir tashkilot va muassasaningfaoliyati xalqning iqtisodiy, siyosiyhamda madaniy hayotiniyaxshilashga qaratilgan bo`lishishubhasiz. Bu o`rinda ham piaro`ziga xos tafakkur maydoninivujudga keltirgan holda samaralinatijalarga erishishga xizmatqilaveradi. Sem Blek ta`biri bilanaytganda, PR – kundalik hayotimizishchanligi, boshqaruvchanligi vaboshqa tomonlarining zarur qismibo`lib qoldi.Piar xizmati demokratiyasharoitidagina rivojlanishimumkin. Shul bois istiqlolsharofati bilan yurtimizda PRravnaq topishiga sharoit yetarli!Mustaqil yurtimizda globalmasalalar odilona hal etilishidaavvalo keng jamoatchilik fikrigatayanilmoqda. Buni ulug`vorislohotlar jarayonida ham,ijtimoiy-siyosiy jabhalarda hamyaqqol kuzatish mumkin.O`zbekistonda piarning strukturalirivojlanishi ko`pchilikka yaxshima`lum. Bizda matbuot kotibivazifasi va matbuot xizmatlariallaqachon joriy etilgan. Binobarin,O`zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining 2006 yil 22sentabrda qabul qilingan “Davlatva xo`jalik boshqaruviorganlarining jamoatchilik bilanaloqalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi qaroriyurtimizda piarni yanadatakomillashtirishga xizmat qiladi.Тa`bir toiz bo`lsa, bu qaror PRxizmatini amalga oshirishdamuhim huquqiy asos bo`libxizmat qiladi. Ayni vaqtda qatorvazirliklarda, qo`mita, boshqarmava boshqa joylarda jamoatchilikbilan ishlash markazlari, matbuotxizmatlari tashkil etilgan.Fikrlar oshkora aytiladiganmaydonni biz – tafakkur maydoni,dedik. PR amaliyotining yorqinifodasi sifatida matbuotkonferensiyasi mohiyatan anashunday maydon vazifasinio`taydi. Unda mutasaddi rahbarbilan OAV xodimlari yuzma-yuzo`tiradilar. Milliy matbuotmarkazida vaqti-vaqti bilano`tkaziladigan matbuotanjumanlari aynan tafakkurmaydoniga aylanishi e`tirofetilayotir. Bu anjumandasavollarga qonuniy, alalxusus,haqqoniy javoblar beriladi. Buhaqda hozirjavoblik bilan OAVdayoritiladi. Shu tariqa jamoatchilikbilan aloqalar mustahkamlanibboraveradi. Хalq fikri, takliflario`rganiladi. Demakki, fikr – ikkitomonlama aytiladi va tinglanadi,pirovardida esa odilona xulosalarchiqarishga imkon yaralaveradi.Demak, PR fani mustaqilmamlakatimizda milliymentalitetimizga mos ravishdaravnaq topishi, o`z navbatidatafakkur maydonining nazariypoydevori bo`lib qolishishubhasizdir.

SIROJIDDIN Shonazarov.